نگاه به دوستی از منظر اسلام

یکی از نعمت های الهی که در سرشت انسان به ودیعه نهاده شده است ، احساس نیاز به دیگر افراد جامعه و برقراری ارتباط دوستانه با برخی از آنها است . چنانچه انسان بتواند دوستان نیکویی برای خود برگزیند و از این موهبت الهی به صورت صحیح و منطقی استفاده کند زندگی فردی و اجتماعی سالمتری خواهد داشت . شنوندگان گرامی ، حتما" شما هم دوستانی دارید که با آنها صحبت می کنید ، به دیدارشان می روید ، به آنها کمک می کنید و آنها نیز در مواقع سختی به شما یاری می رسانند . برخی افراد دوستان فراوانی دارند ، حال آنکه بعضی به چند دوست اکتفا می کنند . البته واضح است که در میان دوستان ، بعضی صمیمی تر و نزیکتر و یار دوران سختی و مشقت هستند .

از منظر اسلام ، "دوست " ارزش والایی دارد به گونه ای که حتی در سرنوشت انسان تاثیر گذار است . از این رو پیامبر(ص) و امامان از نسل ایشان ، رهنمودهای ارزنده ای را در "انتخاب دوست" بیان کرده اند . به عنوان مثال پیامبر اکرم (ص) می فرمایند :
" آدمی بر دینِ دوست خود است، پس همه باید بنگرند که با چه کسی دوستی می کنند. " به عبارت دیگر، رسول گرامی اسلام ، دوست را آنقدر تاثیرگذار می دانند که همنشین خود را به دین و آئین خود در می آورد . ایشان در حدیثی دیگر به اهمیت همنشین ِ صالح اشاره داشته و می فرمایند :
«هم نشین خوب، از تنهایى بهتر است و تنهایى از هم نشین بد بهتر است. » یعنی چنانچه انسان دوست شایسته و خوبی در دسترس نداشته باشد ، اگر تنها باشد بهتر از این است که دوست بد و ناشایست برگُزیند.
انتخاب دوست باید با دقت و بررسی صورت پذیرد. از این رو نباید صرفا" به سبب محبتی که در قلب خود از کسی می یابیم با او دوستی کنیم؛ بلکه نخست باید منشأ محبت را جستجو کرد و صلاحیت فرد را مورد بررسی قرار داد .
از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده است که فرمودند : « کسی که پس از بررسی دقیق ، فردی را دوست خود گیرد، مصاحبت آن دو دوام خواهد یافت و دوستی آنان محکم می شود. »
پیداست که آشناییهای اتفاقی و دوستیهای بدون تحقیق ، گاه به سرانجام های شومی منتهی می شود که نمونه های آن را در برخی از دوستیهای اینترنتی می توان یافت .

اکنون ببینیم که از دیدگاه اسلام دوست خوب دارای چه خصوصیاتی است :
از نظر اسلام، یکی از ویژگی های دوست خوب ، داشتن عقل و خرد و بکار بستن آن در امور مختلف است. چنین دوستی ، مشاوری مطمئن و تکیه گاهی قابل اعتماد است که انسان را از خطا و اشتباه بازمی دارد . در روایات متعدد بر هم‏ نشینی با دوستان خردمند تأکید شده است. امام علی (علیه‏السلام ) می‏فرمایند: « هم نشینی با دوست خردمند، حیات بخشِ جان و روح است . » دوست عاقل بر علم انسان می افزاید و انسان را از لغزشها نجات می دهد . در مقابل ، دوست نادان و جاهل ، نه تنها نفعی برای کسی ندارد ، بلکه با گفتار و کردار خود مایه دردسر و سرافکندگی دیگران می شود .

صلاحیت اخلاقی یکی دیگر از خصوصیات دوست خوب است. در آموزه های اسلام ، دوست خوب کسی است که از رذایل اخلاقی و شرارت باطنی به دور باشد. چراکه دوست بداخلاق و بدکار سرانجام انسان را به کارهای شر و نادرست می کشاند .
خداوند در آیات نورانی قرآن ، انسانها را از انتخاب دوستان ِ شرور ، منحرف و گناهکار باز می دارد . در سوره فرقان ، آیات 28 و 29 خداوند کسانی را که با افراد منحرف و فاسق دوستی می کنند ، ستمگرِ به خود می خواند و شرح حال آنها را در روز قیامت چنین به تصویر می کشد: « ای وای بر من ، کاش فلانی را دوست خود نگرفته بودم، او بود که مرا پس از آن که یاد حق به من رسیده بود به گمراهی کشانید/ و شیطان همواره خوار کننده انسان است. »

روانشناسان نیز در رابطه با دوست یابی تحقیقات گسترده ای انجام داده اند . آنها معتقدند دوستانی که انسانها در سنین جوانی انتخاب می کنند ، اهمیت بیشتری نسبت به دیگر دوران زندگی دارند . چرا که دوستان ِ دور? جوانی در جهت دهی فکری ، اهداف و برنامه های زندگی فرد ، نقش بارزی ایفا می کنند . روانشناسان بر این عقیده اند که ویژگی های خاص روحی دوره جوانی ، تاثیرپذیری شدید و الگوگیری جوانان در ابعاد مختلف باعث شده تا از دوستان و هم معاشران خود تاثیرات فراوانی دریافت کنند. رهنمودهای متعدد و انسان ساز اسلام در رابطه با دوست یابی نیز به دلیل تاثیرپذیری انسان از دوست و همنشین است .
امام علی (ع) درمورد دوستی با افراد ناصالح ‏می‏فرمایند : « هم نشینی با تباه کاران مایه تباهی است همانند باد که وقتی بر مُردار می‏وَزَد، با خود بوی بَد به‏ همراه دارد . »
افرادی که با دوستان نااهل رفت و آمد می‏کنند، هر چند بتوانند مراقب خویش باشند، اما در معرض پیامدهایی چون ننگ و بدنامی اجتماعی قرار می گیرند.
اینکه برخی می گویند که ما با افراد بدکردار همنشین می شویم اما مراقبیم که خود به افکار و اعمال آنها دچار نشویم ، صرفاً یک ادعا است ، زیرا انسان همچون سنگ و چوب نیست که از اخلاق و رفتار و سخنان دیگران تاثیر نپذیرد. قطعا" ما وقتی کسی را به دوستی خود برگزینیم ، سخنان و رفتار او به صورت ناخودآگاه در ما اثر می گذارد .
مولوی شاعر و عارف بزرگ ایرانی در این باره چه نیکو سروده است که :
تا توانی می‏گریز از یار ِ بَد یار بد بدتر بُوَد از مار ِ بد
مار ِ بد تنها تو را بَر جان زند یار ِ بد بر جانُ و هم ایمان زَنَد 

یکی دیگر از ویژگی های دوست خوب از نگاه اسلام ، پایبند بودن به تعهدات دوستی است . امام صادق‏ (ع) در رابطه با افرادی که به آداب دوستی متعهد نیستند در کلامی دلنشین این موضوع را ذکر کرده و فرموده است :
« دوستی حد و مرزی دارد. هر کس آن‏ها را مراعات کرد، دوست حقیقی است و گرنه نسبت دوستی به او ندهید . » آنگاه ایشان حدود دوستی را چنین توضیح می دهند : « حدود دوستی عبارتند از:
اول آنکه نهان و آشکارش برای تو یکسان باشد. (یعنی صداقت را در دوستی رعایت کند)
دوم آنکه حسن تو را حسن خود و عیب تو را عیب خویش بشمارد.
سوم آنکه اگر به ریاست و ثروت و پست و مقام برسد، رفتارش عوض نشود.
چهارم آنکه اگر تمکن (ثروت و مال) پیدا کرد، از آن چه دارد، نسبت به تو دریغ نورزد.
پنجم آنکه تو را در گرفتاری‏ها رها نکند و تنها نگذارد . »
با این توضیحات ، چنانچه دوستمان این نکات را در روابط دوستانه رعایت کند ، می توانیم مدعی شویم که دوستی واقعی و سرمایه ای بزرگ در اختیار داریم . 

از دیگر اموری که به هنگام انتخاب دوست باید به آن توجه داشت ، هم شأن بودن است. دوست ِ شایسته ، کسی است که از جهت مالی و اجتماعی و فکری هم‏طراز و هم شأن انسان باشد. امام باقر ( علیه‏السلام ) می‏فرماید:
« هرگاه خواستی با کسی هم‏نشین شوی، با کسی که مثل تو است، رفیق شو و با کسی که‏ متکفل تو شود ، رفاقت نکن که این دوستی مایة ذلت و خواری است . »
اگرچه افرادی ممکن است از اینکه دوستی پولدارتر از خود داشته باشند تا برخی مخارج آنها را بپردازد ، خشنود شوند ، ولی باید توجه داشت که این رابطه در نهایت نوعی ذلت پذیری است . همواره در جمعهای دوستانه ، یکی ممکن است دیگران را میهمان کند که عملی پسندیده است ، اما اگر این کار به رویه ای معمول در روابط دوستانه تبدیل شود ، این دوستی از حالت طبیعی دو دوست و دو انسان برابر خارج می شود و آثار سوئی دربر دارد . پس بهتر است از ابتدا همنشینی را برگزینیم که از نظر مالی تقریبا" با ما همطراز باشد .

از دیگر ویژگی های دوست خوب بردباری و صبوری است. امام علی (ع) فرمود: « با بردباران همنشینی کن و حلم و بردباری خود را زیاد نما. » شخص بردبار ، در مشکلاتی که در روابط میان دو دوست پیش می آید ، صبر را پیشه می کند و لغزشهای دوست خود را در مناسبات دوستانه تاثیر نمی دهد .
اما فرد شکیبا را چگونه بشناسیم ؟ امام صادق (ع) در این مورد رهنمود جالبی دارد و می فرماید : « هر کس سه بار بر تو خشم گرفت ولى به تو سخن زشتی نگفت، او را براى خود به دوستى انتخاب کن. »

تاکنون به برخی ویژگیهای دوست شایسته اشاره کردیم . برای یافتن چنین دوستانی ، مناسب است صفات اشخاصی را که شایسته دوستی نیستند نیز معرفی کنیم . در این مورد احادیث متعددی از پیشوایان دینی نقل شده است که یکی از بهترین آنها روایتی از امام سجاد علیه‏السلام از نوادگان بزرگوار رسول اکرم (ص) می باشد که فرموده است:
« ای فرزندم، به پنج گروه نظر کن و با آن‏ها رفاقت نکن و سخن نگو و همراه آن‏ها نشو : از رفاقت با دروغ‏گو بپرهیز که او مانند سراب است که نزدیک را دور و دور را نزدیک جلوه می‏دهد.
* از دوستی با گناهکار اجتناب کن که تو را به یک لقمه یا کم‏تر می‏فروشد.
* از رفاقت با بخیل خودداری کن که تو را در زمانی که نیاز به او داری، رها می‏کند.
* از رفاقت با نادان بپرهیز که او می‏خواهد به تو نفع رساند اما ضرر می‏رساند.
* از دوستی با کسی که از خویشاوندانش بریده، دوری کن که او را در قرآن ملعون یافته‏ام .